To nieprawda, że w szkole nie ma przemocy. Bywa – i prawdopodobnie nie tylko fizyczna: szczypanie, kopanie, bicie, szarpanie. Jest też werbalna, po której rany na duszy leczy się latami: wyśmiewanie, poniżanie, wykluczanie z grupy. Przyzwyczajamy się do niej albo pracujemy nad samokontrolą, by nie ujawnić swojej rozpaczy i bezradności. Ale czy naprawdę to jest dobra metoda?
Po powrocie ze szkoły i zjedzeniu obiadu Kasia zwykle nie była rozmowna. Znikała za drzwiami swojego pokoju, by odrabiać lekcje. Jakież było moje zdziwienie, gdy któregoś dnia tam weszłam i zastałam ją tonącą w łzach z poduszką przy twarzy, tak bym nie słyszała jej łkania. Zaczęłam pytać. Wychowawczyni nie wiedziała, co się dzieje z córką, bo poza swoją lekcją jej nie widuje. Gdy nalegałam, by to sprawdzić, okazało się, że większość czasu na przerwach Kasia spędza w toalecie. I boi się z niej wychodzić. Tuż za drzwiami łazienki na każdej przerwie stoją trzy klasowe gwiazdy. Codziennemu zastraszaniu, rozsiewaniu kłamstw, przezwiskom „ty gruba świnio”, popychaniu, podstawianiu nogi, niszczeniu jej prac czy plecaka nie było końca. Rozmiar bólu i cierpienia mojej córki, obojętność szkoły i rodziców poraziły mnie. Poszłam do dyrektorki z prośbą o podjęcie działań: zignorowała mnie. Poradziła, abym „poczytała, czym jest przemoc, i nie wywoływała problemów tam, gdzie ich nie ma”. Poczytałam i wróciłam do wychowawczyni. Rozpłakała się, twierdząc, że nie może „dyskryminować” trójki klasowych prymusów, bo cieszy się „ich szczególnym zaufaniem”. A Kasia jest „zbyt słaba i wrażliwa”. I najlepiej będzie, jeśli znajdę dla niej inną szkołę, ponieważ „skalą wrażliwości wykracza daleko ponad przeciętną w naszej szkole.”
Czasem znajome lub własne dziecko opowiada nam jakąś trudną historię i czujemy się bezradni. Co zrobić? Mieszać się w czyjeś życie? Krytykować nauczycielkę za to, że nie umie postawić granic? Często zamiast działać, zrozpaczeni, w akcie desperacji, przekonujemy własne dzieci: „oddaj mu - ale tak, żeby pani nie zauważyła... no wiesz”. Albo racjonalizujemy sytuacje: "to było tylko popchnięcie". Że za mocno? „Oj, nie przesadzaj, nie bądź taki przewrażliwiony, przecież w zabawie wiele rzeczy może się zdarzyć”. Tak, ale są i takie, które nie mogą się zdarzyć.
Jak więc poznać, że to była szkolna przemoc? Jak rozmawiać o niej z dzieckiem?
- Przemoc to nie jest pomyłka, która przydarzyła się sprawcy, on/ ona robi to celowo. Z intencją, by przestraszyć, zranić, zawstydzić czy poniżyć.
- Przemoc nie jest jednorazowym aktem, zawsze się powtarza.
- Zwykle sprawca dokonuje przemocy publicznie. Potrzebuje nie tylko przekonać się, że mu ulegniesz, ale chce, żeby inni to widzieli.
- Przemoc dotyka zwykle tych, którzy postrzegani są jako słabsi lub inni. Zawsze gdy dotyka ciebie jakaś forma przemocy, dzieje się tak, bo sprawca wierzy, że może ciebie przekonać, że jesteś słabszy niż on. To, że sprawca ciebie tak postrzega, nie oznacza że taki jesteś.
Naucz także swoje dziecko rozróżniać niewinną zabawę od przemocy. Bo prawdziwy kolega czy koleżanka:
- Żartuje w taki sposób, że dla was obu/obojga jest to fajne i śmieszne.
- Nie żartuje po to, by celowo zranić twoje uczuci albo ci „dopiec".
- Przestaje żartować, jeśli domyśla się, że mógłby ciebie zranić. Zadaje pytania, robi jakieś gesty – sprawdza, czy ciebie uraził. I nie denerwuje się, gdy na jego żart odpowiadasz swoim. Sprawca przemocy zawsze żartuje specjalnie, by ciebie zranić, nie zgadza się na żarty na swój temat, nadal obraża mimo świadomości, że rani. Denerwuje się, gdy ignorujesz jego żarty.
Powiedz dziecku, że nigdy nie jest winne jakichkolwiek aktów przemocy na nim. Nie jest przyczyną czy powodem przemocy, niezależnie od tego, w co się ubiera, jaką muzykę lubi. To nie z nim jest coś nie tak, to sprawca ma problem. A my wszyscy wraz z nim. Nasza kultura, społeczeństwo, model życia, dążenie do sukcesu za wszelką cenę sprawia, że wzorzec siło jest ciągle bardziej popularny niż model wrażliwości i siły jednocześnie. Wspieramy przemoc, kiedy jesteśmy jednostronni i latami nieświadomie tkwimy w roli ofiary: państwa, rodziny, firmy czy partnerki/ra. Albo gdy nauczyliśmy się reagować z pozycji siły, walcząc, krytykując; gdy wymuszamy zamiast prosić czy mówić o tym, co nas boli. A dzieci uczą się przecież od nas.
Oprócz sprawcy i ofiary jest jeszcze trzecia rola do obsadzenia: świadek. Wśród wielu zwierzeń ofiar przemocy najbardziej poruszające są te, gdy na pytanie: „czy ktoś to widział?", „jak zareagował?" pada odpowiedź: „ludzie stali i odwracali wzrok". Albo: „tak, moja przyjaciółka była w klasie, słyszała, jak krzyczałam, i nic nie zrobiła, gdy kopał mnie po brzuchu”. O świadkach, którzy nie reagowali, zapomina się jeszcze trudniej niż o sprawcach przemocy. Dzieci, których po raz kolejny nikt nie obronił, rosną w przekonaniu, że nie ma i nie będzie nikogo, kto mógłby je kiedykolwiek chronić. Ten rodzaj myślenia jest uwewnętrzniany, dlatego w ich świecie nie ma nadziei. Nie ma nikogo i nic. Żadnej kiełkującej nawet, pojedynczej myśli, że nie zasługują na to, co je spotkało, i że znajdzie się ktoś, kto wreszcie powie „DOSYĆ!” .
Dzieci mogą sobie nie poradzić z przemocą bez wsparcia dorosłych. I nie ma co spychać roli świadka, który powie „STOP”, na nauczyciela albo dyrekcję szkoły, albo na rodzica. To my wszyscy – dorośli, jeśli tylko zauważamy jakiekolwiek sygnały, niepokojące zachowanie, wejdźmy w role świadka. Zacznijmy od krótkich komunikatów „STOP”, „NIE ZGADZAM SIĘ NA PRZEMOC”, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z przemocą werbalną, wykluczeniem czy przemocą fizyczną.
Dorota Biały, psychoterapeutka, coach, z Instytutu Psychologii Procesu www.processwork.pl, pracuje w Ośrodku Poza Centrum www.pozacentrum.pl w Warszawie z dziećmi, młodzieżą, rodzicami i nauczycielami. Więcej na www.dorotabialy.com.pl oraz na FB spotkaniazesoba.