Bulimia – zaburzenie odżywiania, zaniżona samoocena, głód miłości

Za słowo „kocham” nie kupi się chleba – powtarzała pani mama. Jakie informacje ukrywa to zdanie? Takie zdanie dewaluuje okazywanie uczuć za pośrednictwem słowa. Jako dziecko nie odbierałam działań mamy jako przejawów miłości – pracowała od 8 do 20 po to, by zapewnić mi wyżywienie, ubranie i edukację. W jej świecie oznaczało to okazywać uczucia. Tymczasem ja potrzebowałam bliskości i wspólnego czasu, którego miałyśmy mało z powodu jej pracy i napiętej atmosfery w domu. To przekładało się na zmęczenie i niedostępność emocjonalną mojej mamy, sądzę, że w ten sposób starała się siebie bronić, a czasem już nie miała sił. Dopiero jako dorosła nauczyłam się dorosłego okazywania uczuć. Ważny jest też kontekst, w którym mama wygłosiła cytowane przez ciebie słowa – usłyszałam je, kiedy mówiłam, że ją kocham. W takiej sytuacji staje się to podwójnym ciosem. I sprzyja tworzeniu blokady emocjonalnej.

W książce „Bulimia. Moja historia choroby” dzielisz się osobistymi przeżyciami: chorowaniem, przemocą i zdrowieniem. Kiedy uwierzyłaś w to, że musisz być szczupła?To było już w gimnazjum, a może nawet w podstawówce, w czasie, kiedy trenowałam siatkówkę. Chociaż wtedy tylko pojawiały się myśli, działania zaczęłam podejmować w gimnazjum. Byłam przekonana, że jestem za gruba. Pragnęłam być szczupła, bo to miało dać mi szczęście i lepsze samopoczucie. W tym czasie popularny był trend spodni biodrówek, przy których najlepiej wyglądał wklęsły brzuch. Nie chciałam odstawać od koleżanek, pragnęłam przynależeć do grupy – jak każda nastolatka. Miałam przekonanie, że powinnam zmieniać siebie pod kogoś. Taką postawę wyniosłam z domu, w którym brakowało przestrzeni dla mojej autonomii. Potwierdzeniem mojej hipotezy: „gdy stanę się szczupła, to będę szczęśliwa” okazał się moment, w którym założyli mi aparat ortodontyczny i dużo schudłam. Poczułam się dumna z nowej wagi. Dzisiaj wiem, że było to poczucie wpływu, którego mi wówczas brakowało. W końcu w jakimś obszarze miałam kontrolę.

Kiedy zdałaś sobie sprawę, że jesteś poważnie chora? Gdy poczułam konsekwencje choroby – silny ból w mostku, zaburzoną pracę serca, krew w ślinie. To był wstrząs, który zmotywował mnie do podjęcia leczenia. Złamałam opór w sobie. Przekonałam się, że bulimia to nie fanaberia. Czytałam coraz więcej na temat tej choroby, a moje samopoczucie pogarszało się z dnia na dzień. Pamiętam taką sytuację, gdy siedziałam sama w domu i zaczęłam płakać, a potem wyć. Miałam wrażenie, jakby otaczała mnie tylko szarość. Wyparowała cała radość, myślałam, że nic dobrego mnie już nie spotka. Nie umiałam sobie z tym poradzić. Tego dnia osiągnęłam swoje dno, a mama wreszcie zrozumiała, że to naprawdę poważna choroba.

A co było punktem zwrotnym w leczeniu, momentem, od którego zaczęłaś szybciej wracać do zdrowia? Na pewno poznanie aktualnego partnera – doświadczyłam wtedy, co to jest bezwarunkowa miłość. Zaczęłam uczyć się akceptacji, co było dla mnie ogromnym szokiem. Dorastałam w przekonaniu, że na wszystko muszę sobie zasłużyć. Za małe rzeczy nieraz spotykała mnie nieadekwatna kara. Informacja, że ktoś mnie kocha i akceptuje taką, jaką jestem, była dla mnie czymś nowym. Odkryciem zupełnie innego świata, bez osądów, umniejszania i krytyki. Dużo czasu mi zajęło, by porzucić dotychczasową normatywność i nauczyć się nowej.

Uważasz, że ojczym i mama są odpowiedzialni za twoją chorobę? Jaką rolę w chorowaniu na bulimię odgrywają relacje z rodzicami? Nie, to byłoby wygodne obarczyć kogoś winą. Faktem jest, że rodzice mają duży wpływ na budowanie samooceny u dziecka. Niemniej należy pamiętać, że oprócz tego mamy pewne predyspozycje – temperament, z którym się rodzimy, no i osobowość, która się kształtuje nie tylko wskutek kontaktu z rodzicami, ale i środowiskiem. Wiemy, na podstawie badań, że pewne cechy osobowości zwiększają ryzyko wystąpień zaburzeń odżywiania. W badaniach „Personality prototype as a risk factor for eating disorder” Antonia J. Sanchez-Guarnido wykazano, że ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania jest większe u osób niedostatecznie kontrolujących (mających wysoki wynik w neurotyczności, niski w ugodowości i sumienności) oraz nadmiernie kontrolujących (mających wysoki wynik w neurotyczności, niski w ekstrawersji i otwartości na doświadczenia) w porównaniu z grupą wysoko funkcjonującą. Relacje z rodzicami mają duży wpływ na proces leczenia czy zmagania się z bulimią. Na przykład styl przywiązania niedający bezpieczeństwa przyczynia się do zwiększenia niezadowolenia z własnego ciała i masy. Wsparcie i zaangażowanie rodziców w znaczący sposób skraca też czas terapii. Najtrudniej jest, gdy rodzic przyprowadza dziecko do gabinetu, licząc na to, że terapeuta je naprawi. Tak to nie działa.

Obecnie pracujesz jako dietetyczka i terapeutka zaburzeń odżywiania. Jakich metod i technik używasz w swojej pracy? Głównym paradygmatem, z którego korzystam, jest terapia skoncentrowana na rozwiązaniach. Korzystam również z elementów terapii poznawczo-behawioralnej oraz terapii koherencji. Swoją pracę opieram na zasobach danej osoby. To my decydujemy, na co wykorzystamy własny zasób: czy na leczenie, czy na prowokowanie wymiotów. Umiejętności same w sobie nie są ani dobre, ani złe, różnica tkwi w ich zastosowaniu. Często w gabinecie posługuję się dosyć kontrowersyjnym porównaniem: co łączy Martina Luthera Kinga i Hitlera? Jeden i drugi byli świetnymi oratorami, potrafili porywać tłumy. Nie chcę wchodzić w moralność ich działań, pokazuję tylko, że ta sama umiejętność może zostać różnie wykorzystana. Tak jest też w terapii, jeżeli mam spryt w ukrywaniu choroby, determinację, by zwrócić wszystko, co zjadłam – to ten sam zestaw cech mogę użyć do innego celu.

Pracuję również nad obrazem własnego ciała. Ono jest tym obszarem, w którym możemy realizować potrzebę autonomii. Przyglądamy się wspólnie, jaką dany objaw pełni funkcję – czyli jaką realizuje potrzebę. Może zabrzmi to niedorzecznie, lecz zaburzenia odżywiania realizują nasze potrzeby. Nie jest to najzdrowszy sposób, ale czasem jedyny nam dostępny. Ja w momencie opychania się jedzeniem nie myślałam o niczym. Miałam święty spokój. Czasem zajadałam samotność, czyli realizowałam potrzebę bliskości. Innym razem nagradzałam siebie. Dopiero gdy zaczęłam realizować te potrzeby w bardziej zdrowy sposób, łatwiej mi było walczyć z chorobą.

Czym dokładnie charakteryzuje się bulimia? Spożywaniem dużej ilości jedzenia w krótkim przedziale czasowym. Następnie pojawia się poczucie winy i próba wyrzucenia tego jedzenia z siebie. Mamy dwa rodzaje bulimii – typ przeczyszczający się, który charakteryzuje się stosowaniem środków przeczyszczających, moczopędnych; typ nieprzeczyszczający, który po napadzie stosuje głodówkę lub ćwiczenia sportowe. Ten drugi uważam za najtrudniejszy do zdiagnozowania, ponieważ w dzisiejszych czasach mamy duży nacisk na bycie aktywnym i wysportowanym.

Kto jest najbardziej narażony na tę chorobę? Mężczyźni i kobiety wychowujący się w rodzinie, w której rodzice nie byli dla dziecka w wystarczającym stopniu dostępni emocjonalnie, a za to okazywali się intruzywni, nadmiernie kontrolujący czy też nadopiekuńczy. Ci, którzy wychowywali się w kulturze promującej szczupłą sylwetkę. Osiągający wysoki wynik w neurotyczności, której składnikami są nieśmiałość, nadwrażliwość, impulsywność, lęk, agresywna wrogość i depresja. Mający rodziców bardzo skoncentrowanych na wyglądzie swoim lub innych. Posiadający zaburzony styl przywiązania: lękowy lub unikająco-lękowy.

Jakie pierwsze objawy u siebie lub bliskiej osoby powinny wzbudzić nasz niepokój? U siebie wystarczy zaobserwować chęć sprowokowania wymiotów czy wyrzuty sumienia po zjedzeniu posiłku. Sygnałem jest oczywiście prowokowanie wymiotów i próba spalenia całego posiłku za pomocą ćwiczeń, ale też wahania nastroju, bóle w klatce piersiowej, prowadzenie głodówek lub restrykcyjnych diet, po których pojawiają się napady jedzenia. U bliskiej osoby będzie to: znikanie po posiłku w łazience, pojawiający się zapach wymiocin w toalecie, znikająca duża ilość jedzenia bez wyraźnej zmiany masy ciała, rany na kostkach na nadgarstkach, unikanie wspólnych posiłków słowami: „już jadłam”, „jadłam na mieście”, „brzuch mnie boli” i „niedobrze mi, nie zjem teraz”. Nie mówię, że zawsze takie wypowiedzi mają nas martwić, ale w połączeniu z pozostałymi zachowaniami stają się dosyć wyraźnym sygnałem. Poza tym obsesyjne myśli o ćwiczeniach, liczenie każdej kalorii w jedzeniu.

Co przyspiesza powrót do zdrowia oraz pomaga odzyskać zrównoważone postrzeganie rzeczywistości? Wsparcie ze strony bliskich – bycie; nie radzenie, ale słuchanie; akceptowanie; oddanie kontroli choremu; komunikowanie swoich uczuć i obaw; okazywanie uczuć; rozmawianie na inne tematy (nie tylko o jedzeniu); komplementowanie umiejętności, a nie wyglądu lub też tego, czy chory je.

A jakie zna pani najskuteczniejsze sposoby radzenia sobie z krytyką innych? Uświadomienie sobie, że nie jestem rosołem, by smakować każdemu. Dostrzeżenie, kto mnie krytykuje. Na ogół osoby z wysoką samooceną nie krytykują innych. Robią to ci, którzy to, co w sobie mają, przerzucają na innych. Mnie osobiście pomógł bardzo pewien happening, który sama zorganizowałam. Stanęłam na Monciaku w Sopocie w krótkich spodenkach, topie i z opaską na oczach. Po tej akcji pojawiło się dużo komentarzy w Internecie – część obraźliwych. Wybrałam jeden z nich, który był najbardziej abstrakcyjny: „ale musi być słabą dietetyczką, skoro jest taka blada, widocznie ma mało witaminy D”. Ten komentarz tak bardzo mnie rozbawił, że reszta przestała mieć już znaczenie. No i crème de la crème – zapytałam siebie, co ja uważam na swój temat. Poświęciłam czas, by poznać siebie – w końcu łatwiej przyjmujemy zdanie drugiej osoby, gdy nie mamy wyrobionego własnego. Zobaczyłam, ile moich przekonań nie było de facto moimi. Tak długo powtarzałam kłamstwa na swój temat, aż w końcu stały się prawdą. Ale skoro nauczyłam się źle myśleć o sobie, to uznałam, że mogę się też tego oduczyć.

Sporo pisze pani o samoocenie. Bycie niezadowolonym lub zadowolonym ze swojego wyglądu jest wciąż pozostawaniem na skali oceny. Jak porzucić potrzebę uwzględniania ocen innych w swoim życiu? Czasem temat wyglądu staje się odskocznią od innych problemów. Pomaga zadanie sobie pytania, czy wygląd faktycznie ma wpływ na wszystkie sfery życia, takie jak relacje z bliskimi, rodzina czy praca. To, że Beata ma ładne nogi, nie oznacza, że moje są gorsze. Jej są długie, moje – krótsze i to też jest OK. Warto spojrzeć na swoje ciało oczami bliskiej osoby – co ona takiego we mnie widzi, co wie na mój temat? Ciekawe jest to, że przy zaburzeniach odżywiania często zarzuca się komplementującemu nieszczere intencje, ale krytykującemu – już nie.

Wiele terapeutek wybrało zawód związany z pomaganiem ze względu na osobistą, trudną historię, ale niewiele osób dzieli się tą historią z innymi. Czy to nie przeszkadza w pracy terapeutycznej? Z jednej strony ją ułatwia – mogę bez problemu przyjąć perspektywę osoby w gabinecie przez to, że przeżyłam coś mniej lub bardziej podobnego. Często słyszę: „pani będzie wiedziała, jak ze mną pracować, bo pani to przeżyła”. Albo: „czytając pani książkę, czułam się, jakbym czytała swoje myśli”. Z drugiej strony zawsze mam na uwadze, że dana osoba nie jest mną i nie mogę patrzeć na jej historię przez pryzmat własnego doświadczenia, nie wsadzam jej w swoje schematy.

Największą trudnością jest jednak oczekiwanie drugiej osoby, że pokażę jej prosty i sprawdzony sposób na wyjście z choroby, bo sama już z niego skorzystałam. Wszystko ma swoje plusy i minusy. Nauczyłam się korzystać z plusów, mając na uwadze minusy i nieustannie pracując nad nimi. Dlatego też regularnie poddaję się superwizji.

Aleksandra Dejewska dietetyczka, terapeutka zaburzeń odżywiania, w trakcie certyfikacji na terapeutkę TSR. Prezes fundacji Aż Sobie Zazdroszczę, autorka książek „Bulimia. Historia mojej choroby” oraz „Uwolnij się! Poradnik eks bulimiczki”, organizatorka charytatywnych pokazów mody