Choć ciało wciąż jest w niezłej kondycji, umysł może zwalniać – i to szybciej, niż byśmy chcieli. Choroby neurodegeneracyjne, takie jak Alzheimer, zbierają coraz większe żniwo, a naukowcy szukają odpowiedzi, dlaczego mózg starzeje się szybciej niż reszta organizmu. Czy to kwestia ewolucji, genów, a może stylu życia?
Dzięki współczesnej medycynie statystycznie żyjemy dziś dłużej niż kiedykolwiek w historii. Jednocześnie coraz więcej osób zmaga się z chorobami związanymi z postępującymi uszkodzeniami komórek, które budują układ nerwowy, takimi jak Alzheimer. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na demencję cierpi już około 50 milionów ludzi na całym świecie, a Alzheimer odpowiada za 60–70% tych przypadków. W samych Stanach Zjednoczonych choroba ta dotyka ponad 6 milionów osób, a do 2050 roku liczba ta może się niemal potroić. Rosnąca liczba zachorowań niesie za sobą nie tylko poważne konsekwencje zdrowotne, ale także ogromne obciążenie finansowe. W 2021 roku koszty opieki nad pacjentami z Alzheimerem w USA wyniosły 355 miliardów dolarów, a prognozy wskazują, że do połowy XXI wieku przekroczą bilion dolarów.
Zrozumienie, dlaczego nasz mózg starzeje się szybciej niż ciało, może pomóc w opracowaniu skutecznych strategii zapobiegania chorobom neurodegeneracyjnym. Dr Sam Goldstein, dyrektor Centrum Neurologii, Nauki i Behawioryzmu oraz wykładowca Szkoły Medycznej na Uniwersytecie Utah, zwraca uwagę na trzy kluczowe teorie ewolucyjne wyjaśniające to zjawisko.
1. Teoria jednorazowego ciała (Disposable Soma Theory)
Thomas Kirkwood zaproponował hipotezę, zgodnie z którą organizmy dzielą swoje zasoby między reprodukcję a utrzymanie ciała w dobrej kondycji. Ponieważ priorytetem ewolucji jest przetrwanie gatunku poprzez rozmnażanie, mechanizmy naprawcze mózgu otrzymują mniej zasobów niż te niezbędne do podtrzymania funkcji rozrodczych. Gdy reprodukcja staje się mniej prawdopodobna, mózg zaczyna podlegać szybszemu zużyciu i degeneracji.
2. Teoria antagonistycznej plejotropii (Antagonistic Pleiotropy)
Niektóre geny, które są korzystne w młodości, mogą mieć negatywne skutki w starszym wieku. Przykładowo, geny związane z silniejszą reakcją układu immunologicznego w młodości mogą w późniejszych latach prowadzić do przewlekłych stanów zapalnych, uszkadzających komórki nerwowe i zwiększających ryzyko choroby Alzheimera.
3. Hipoteza bilansu energetycznego (Energy Trade-off Hypothesis)
Mózg, choć stanowi zaledwie 2% masy ciała, zużywa aż 20% całkowitej energii organizmu. Wraz z wiekiem zdolność organizmu do efektywnej produkcji i dystrybucji energii maleje, co prowadzi do gromadzenia się uszkodzeń komórkowych i zwiększa podatność na neurodegenerację.
Genetyka, czynniki środowiskowe i styl życia
Oprócz teorii ewolucyjnych, Goldstein podkreśla rolę genetyki i czynników zewnętrznych w rozwoju chorób neurodegeneracyjnych. Wariant genu APOE e4 oczywiście zwiększa ryzyko Alzheimera, ale nie oznacza jego nieuchronności. Badania wskazują, że styl życia może modyfikować genetyczne predyspozycje.
Dieta i odżywianie
Spożywanie dużej ilości tłuszczów nasyconych i cukrów może przyspieszać spadek funkcji poznawczych. Z kolei dieta śródziemnomorska, bogata w owoce, warzywa, zdrowe tłuszcze i białko, wspiera zdrowie mózgu. Szczególnie korzystne są kwasy omega-3, antyoksydanty oraz witaminy D i B.
Aktywność fizyczna
Regularne ćwiczenia poprawiają krążenie, stymulują wzrost neuronów i zmniejszają stany zapalne. Osoby aktywne fizycznie mają niższe ryzyko demencji i lepszą funkcję poznawczą.
Stymulacja umysłu
Aktywności intelektualne, takie jak czytanie, rozwiązywanie łamigłówek czy nauka nowych umiejętności, wzmacniają połączenia nerwowe, co może opóźniać proces starzenia się mózgu.
Relacje społeczne
Silne więzi społeczne są kluczowe dla zdrowia psychicznego. Osoby doświadczające samotności i izolacji częściej cierpią na demencję.
Przyszłość badań nad starzeniem się mózgu koncentruje się na opracowywaniu nowych metod wykrywania i leczenia chorób neurodegeneracyjnych. Wczesne wykrywanie zmian w mózgu, za pomocą biomarkerów, staje się kluczowe, ponieważ umożliwia szybsze wdrożenie odpowiednich terapii, co może znacząco poprawić prognozy dla pacjentów.
Naukowcy skupiają się również na opracowywaniu nowych terapii, które są skierowane na amyloid beta, splątki białka tau oraz stany zapalne w mózgu. Takie interwencje mają na celu spowolnienie postępu chorób neurodegeneracyjnych, jak Alzheimer.
Dodatkowo, badania wskazują na istotną rolę zmiany stylu życia, łączących zdrową dietę, aktywność fizyczną oraz trening umysłowy. Takie podejście może wspierać prewencję i poprawiać funkcje poznawcze, opóźniając rozwój chorób związanych z wiekiem.
Źródło: Sam Goldstein, „Why Do Our Brains Age Faster Than Our Bodies?”, psychologytoday.com [dostęp: 12.02.2025]